Plodonosna reka Timok, zlatonosi planinski potoci i Stara planina oduvek su bili interesantni za nastanjivanje !
Ovim krajevima prošle su mnoge vojske. Mnogo se ratovalo, palilo, razaralo i nanovo gradilo i obnavljalo.
Ovuda su prošle horde Huna i Avara, a za njima prostranu dolinu Timoka naselili su Sloveni. O slovenskom plemenu Timočani i njihovom knezu Bornu, prve vesti potiču iz 818. godine.
Timočani su menjali gospodare. Živeli su pod vlašću Franaka, Bugarske i Vizantije, o čemu svedoče ostaci mnogobrojnih srednjevekovnih naselja i crkvi, sačuvanih u okolini grada.
Turci ovu oblast osvajaju 1396. godine. Turski izvori tek 1455. godine govore da je u Timočkoj nahiji bilo stotinak sela, među kojima je i selo Gurgusovče.
Tri stotine godina kasnije o Gurgusovcu je zapisano da se nalazi na Malom Timoku, koji prolazi kroz varošicu, preko koga se nalazi drveni most.
Timočka palanka, kako su je Turci nazivali, imala je 120 srpskih i 46 turskih kuća, dve džamije, jednu zidanu a drugu drvenu. Imala je dve kafane i dva hana. Na uzvišici je bilo tursko naselje ograđeno palisadom, sa posadom od oko 100 ljudi i nekoliko topova. Ispod je prolazio put Niš-Vidin. Na sredini je postojao trg, što ukazuje da je Knjaževac, tadašnji Gurgusovac, bio trgovački centar.
Stari Knjaževac
Najstariji dokaz ljudske postojbine na teritoriji opštine Knjaževac je pećinski crtež, u ataru sela Gabrovnica, koji datira iz praistorije.
Prostor oko Knjaževca, nekadašnjeg Gurgusovca, naseljavala su razna plemena Tribali, Mezi i drugi, koji su ovdašnju najveću reku nazvali „Tim aqua” (Crna voda). Plinije pominje pleme Timahi, koje živi na ovom prostoru. Na pragu nove ere u ove krajeve dolaze Rimljani i reku nazivaju Timahus. Tokom perioda rimske vladavine zna se da su na ovoj teritoriji postojala dva lokaliteta Timacum maisus (Veliki Timok) i Timacum minus (Mali Timok).
O poreklu imena Gurgusovac
O poreklu imena Gurgusovac postoji više verzija. Po jednoj verziji, ime grada je nastalo po Grguru, najstarijem sinu despota Đurđa.
Po drugoj, po golubovima gurgusanima, kojih je mnogo bilo u okolnim šumama, a po trećoj ime vodi poreklo od Đurđeve vode u blizini Miletine crkve, nedaleko od Knjaževca, koju su Turci nazivali Gjurgu-su („su˝ znači voda).
Posle oslobođenja od Turaka i pripajanja Srbiji 1833. g. Gurgusovac je razvio sve gradske funkcije mada je i dalje najveći deo stanovništva živeo od poljoprivrede.
O izgledu varoši sredinom XIX veka svedoče „Serbske novine” iz 1851. godine:
„Ko je pre petnaest godina video i poznavao Gurgusovac, pa ondašnje stanje njegovo sa sadašnjim sravni, taj mu zaista neće odreći veliki napredak.
Onda su mogle videti se u njemu po najviše slamom, košarama pokrivene kuće, a sad takođe videti sve lepo sagrađene i pokrivene ćeremidom. Osim toga, mehane, dućane i to u većem broju nego pre. Velika i bogata čaršija prostire se na dve strane od stare široke glavne ulice napunjene mehanama i dućanima.
No što kao najveći ukras varoši služi i svakoga Srbina u umiljenje dovodi, jeste velika i prekrasna crkva, a pored nje lepa škola. Osim toga još se diči Gurgusovac jednom dobro urađenom opštinskom bolnicom, među prvima u Srbiji sagrađenom”.
Naziv Knjaževac
Ime Knjaževac dobija 17. januara 1859. godine po Knjazu Milošu Obrenoviću, koji je tog dana u Gurgusovcu boravio i naredio paljenje zloglasne Gurgusovačke kule (koja je za narod bila simbol mraka i ropstva).
Zakonom o mestima 1886. godine Gurgusovac je formalno proglašen za varoš.
U periodu od 1875 – 1877. godine na kratko grad ponovo okupiraju Turci. 1883. godine posle oslobodilačkih ratova, zbog nerešenih političkih i ekonomskih prilika došlo je do izbijanja Timočke bune. Neposredan povod bune bilo je oduzimanje oružja od narodne vojske po naredbi kralja Milana Obrenovića, a njene vođe bili su Aleksa Aca Stanojević, Gavra Aničić, Ljuba Božinović i drugi.
Od 1913. u toku balkanskih ratova, ovaj kraj je vrlo često bio napadan od strane Bugarske, čak je 1915. godine bio i okupiran. Srpska vojska i francuska konjička brigada 15. oktobra 1918. oslobodile su Knjaževac.
U toku Drugog svetskog rata ovaj kraj okupiraju Nemci (1941. godine) do konačnog oslobođenja 10. oktobra 1944. godine.
Posle oslobođenja grad se naglo razvija. Rudnici u okolini ponovo se otvaraju, stvaraju se industrijski pogoni umesto nekadašnjih malih zanatlijskih radnji, a to sve utiče na velike migracije stanovništva iz sela u grad.
Lična karta
Oivičena padinama Stare planine, Tresibabe i Tupižnice, ispresecana rekama, čije obale povezuju brojni mostovi, opština Knjaževac predstavlja romantično stecište, koje svojom ponudom može da očara i razgali.
Opština Knjaževac se danas zasniva na spoju bogate tradicije i modernih trendova.
Po površini od 1.202 km², četvrta je opština u Srbiji. Opštinu čini jedno gradsko i 85 seoskih naselja. Raspon od najniže tačke, u dolini Timoka (oko 170 m.n.v.), do Babinog zuba (1780 m.n.v.) na Staroj planini, predstavlja kreativan prostor u kome se svako može pronaći.
Po poslednjem popisu stanovništva na teritoriji opštine živi oko 25.000 stanovnika.
Knjaževac je Mala Venecija, leži na tri reke, koje preseca veliki broj mostova, a u centru grada nalazi se staro gradsko trgovačko – zanatlijsko jezgro „Stara čaršija”.